Munadarija
Mezolit davri va uning o’rganilishi.
Yer yuzida muzliklarning chekinishi natijasida iqlim o‘zgaradi. Bu esa, o‘z navbatida ibtidoiy odamlarning turmush tarzida o‘zgarishlarga olib keladi. Olimlar bu davrning o‘ziga xos xususiyatlarini e’tiborga olib, uni o‘rta tosh davri, ya’ni mezolit davri deb belgilaganlar.
“Mezolit” so‘zi yunoncha “mezos”—o‘rta, “litos”—tosh so‘zlaridan kelib chiqqan bo‘lib, miloddan avvalgi 12 ming yilliklardan 7 ming yilliklargacha davom etgan.
Mezolit davrida iqlimning o‘zgarishi bilan hayvonot dunyosi ham o‘zgaradi. Paleolit davridagi yirik hayvonlar yo‘qolib, ular o‘rniga tez chopar va mayda hayvonlar: arhar, muflon, tog’ echkisi, bug’u, jayron, qulon, quyon, arslon, yo‘lbars, bars, qoplon va boshqa hayvonlar paydo bo‘ldi. Ularni ilgaridagidek ovlash ibtidoiy odam uchun murakkablik tug’dirdi. Natijada o‘q-yoy ixtiro qilindi. Bu mezolit davrining eng katta yutug’i edi.
Ibtidoiy ovchilar hayvonlar (asosan bug’ular) izidan yurib, yangi—yangi yerlarni o‘zlashtirib bordilar. Shu sababli, mezolit davri odamlari keng xududlarga tarqalganlar. Mezolit davrida O‘rta Osiyoning deyarli barcha hududlari yashash uchun qulay bo‘lgan. Amudaryo bilan Sirdaryo oraliqlarida mezolit davriga oid yodgorliklar ko‘p uchraydi.
Bu davr jamoasida diniy tasavvurlar ma’lum bir shaklga kirdi. Bu haqda mezolit davri mozorlari, qoyatosh rasmlari darak beradi. O‘rta Osiyodagi mezolit davri yodgorliklaridan 3tasida– Qayla, Tutkaul, Machay makonlarida mozorlar topilgan. Ular mezolit davrining so‘ngi bosqichiga taalluqli. Qayla g’orida 2 mozor o‘rganilgan. Skeletlar chalqanchasiga yotqizilib, oyoqlari biroz bukilgan, ustiga oxra sepilgan. Yonlarida dengiz chig’anoqlaridan yasalgan taqinchoqlar topilgan. Bosh suyagi ustiga ham mayda tosh munchoqlar tizib chiqilgan. Boshqa mozorlarda ham shu holat kuzatilgan. Bularni barchasi narigi dunyoga ishonishni bildiradi.
Jahon arxeologiyasida mezolit davri 2 bosqichga: Azil va Tardenuazga bo‘linadi. (3-jadval) Ular Frantsiyadan topilgan makonlar nomlari bilan atalgan. Azil davri tosh qurollarining asosiy xususiyatlaridan biri –mikrolit qurollarning yasalishidir (yunoncha mikros—kichik). Ular asosan o‘q uchi vazifasini bajargan.
Ularning ko‘pchiligi tol bargiga o‘xshash bo‘lgan.
Tardenauz makonlarida mikrolit qurollar juda ko‘p uchraydi. Ular juda mayda bo‘lib, ba’zilari 1 sm ga yetar yetmas bo‘lgan, 2 sm lilari esa kam uchraydi. Mikrolitlar turli xil geometrik shaklda bo‘lgan (uchburchak, trapetsiya, romb). Ularning ishlatilishi haqida 2 xil fikr mavjud:
- tayoq uchidagi yoriqqa tiqilgan va kamon o‘qi
- suyak yoki yog’och qurolllarga taqab o‘tkir tig’ hosil
O‘rta Osiyo mezoliti industriyasini o‘rganish orqali olimlar ulardagi rivojlanish jihatlarini aniqladilar. Shu asosda ularni ilk, o‘rta va so‘nggi bosqichga bo‘ldilar.
Ilk mezolit bosqichi yodgorliklarida mikrolit texnikasi endigina paydo bo‘lgan. Bunday yodgorliklarda geometrik shakldagi (segment, trapetsiya, uchburchaksimon) tosh buyumlar kam uchraydi. Mikroparaqalar kam. Bu davr yodgorliklarida so‘nggi paleolitga doir qirg’ichchalar, o‘zaklar, paraqalar ko‘p tarqalgan.
12 ming yil oldin hozirgi Iroq xududida qo‘lga o‘rgatilgan it qoldiqlari topilgan. Yovvoyi qo‘y va echkilarni insonlar asta sekinlik bilan qo‘lga o‘rgatila boshlangan. Ular ov jarayonida hayvonlarning bolalarini olib kelib parvarish qilganlar va ular voyaga yetib, ko‘paya boshlagan
O‘rta mezolit bosqichida geometrik shakldagi mikrolit qurollarning yirik va qalinroq turli tiplari paydo bo‘ladi. Qirg’ichchalarning har xil shakldagilari vujudga keladi. Bunday qurollar ko‘pincha tosh siniqlarining qirra tomonlariga va paraqalarning uchqir tomonlariga tig’ chiqarish usuli bilan yasalgan, ularning hajmlari ancha kichiklashtirilib, takomillashtirilgan. O‘zaklardan pichoqsimon uchirma ajratib olish texnikasi vujudga keladi. O‘rta mezolit davri yodgorliklarining yana bir xususiyati qayroqtoshlardan yasalgan qurol va qirg’ichlarning borligidir.
So‘nggi mezolit davrida mehnat qurollarining ko‘pchilik turlari maydalashgan. Qalamsimon mitti o‘zaklar soni ko‘paygan. Tosh bigiz paydo bo‘lgan. Ikkala uchli tomonlari yo‘nilgan shakldagi paraqalar va mikroparaqalar soni ko‘payadi. Bu davr yodgorliklarida qurollarni yasash texnikasi murakkablasha boradi.
Bu bosqichlarga oid yodgorliklar quyidagi guruhlarga ajratilgan:
- Ilk mezolit bosqichi miloddan avvalgi XI—X ming yilliklarni o‘z ichiga oladi. Ko‘shilish madaniyatida o‘z aksini topgan.
- O‘rta mezolit bosqichi miloddan avvalgi IX—VIII ming yilliklar bo‘lib, Obishir madaniyatida o‘z aksini topgan.
- So‘nggi mezolit bosqichi miloddan avvalgi VII—VI ming yilliklar bo‘lib, Machay madaniyatida o‘z aksini topgan.
O‘zbekistondagi mezolit davri yodgorliklarida prizma, konus, pona shakllaridagi nukleuslar topilgan. Tosh paraqalari bir tomonlama kertma tarzda o‘tkirlangan. Qirg’ich qurollari tosh uchrindilardan va parchalaridan ishlangan.
Shuningdek, tog’li hududlarda nukleuslar qayroqtoshlardan bo‘lgan.
Toshkentning g’arbida qadimgi Bo‘zsuv anhorining chap sohilidan topilgan. U yerdan nukleuslar, mayda paraqachalar, qirg’ichlar va hech bir makonda uchramaydigan uchburchak shaklidagi qurollar topilgan. Qo‘shilishning madaniy qatlamidan topilgan mazkur qurollar so‘ngi tosh davri qurollariga nisbatan o‘zining ancha ixchamligi va qurol turlarining xilma–xilligi bilan ajralib turadi. Bu yerdan topilgan nukleuslar va qirg’ichlar Farg’onadagi Obishir I, Y, Achchiko‘l va Machaydan topilgan nukleuslar va qirg’ichlarga o‘xshab ketadi. Lekin Qo‘shilishdagi qurollar ancha qadimiy arxaik xususiyatga egadir. Qo‘shilishdan topilgan qurollarda o‘ziga xoslik ham bor, ya’ni bu yerda geometrik shaklda yasalgan qurollar uchramaydi. Shuningdek, Qo‘shilishda boshqa makonlarda bo‘lgan pichoqsimon paraqalar topilgan emas. Qo‘shilish qurollarining ba’zilari Yaqin va O‘rta Sharqdagi Shanidavr, Paligavr, Gari-Kamarbanddan topilgan qurollarga o‘xshab ketadi.
Ayrtom yodgorligi janubiy O‘zbekistondagi mezolit davri yodgorliklaridan biri hisoblanadi. U Termizdan 18 km sharqda, Amudaryoning o‘ng sohilida joylashgan ko‘p qatlamli yodgorlikdir. Bu yerdan mezolit davriga oid tosh qurollar, nukleuslar, pichoqsimon paraqalar, uchrindilar, qirg’ichlar, teshgichlar, tosh parmalagichlar, o‘q va nayza uchlari topilgan. Ular Obishir, Tutqovul, yodgorliklaridan topilgan tosh qurollariga o‘xshab ketadi.
Obishir g’or–makoni Farg’ona vodiysining janubidagi Qatron tog’idan topilgan Obishir I va Obishir V g’or–makonlari miloddan avvalgi IX–YIII ming yilliklarga oiddir. Obishir 1 g’or–makoni Haydarkon shaharchasidan 4-5 km sharqda joylashgan. U yerning madaniy qatlamlaridan mikrolitlar, bigizlar, qirg’ichlar, pichoq qadamalari, nukleuslar topilgan. Ular boshqa joylardan topilgan mezolit davri qurollariga o‘xshaydi.Obishir V g’or– makoni esa Obishir 1 dan 200 metrcha g’arbda joylashgan. U yerda 3 ta madaniy qatlam aniqlangan. U yerdan topilgan mehnat qurollarining ishlanish texnikasi Obishir 1 ga o‘xshaydi. U yerning quyi madaniy qatlamlaridan oq–qora va kul rang chaqmoqtoshdan yasalgan mikrolitlar– paraqalar, pichoq qadamalari, qirg’ichlar, keskichlar, teshgichlar, o‘roq– randalar va turli shakldagi nukleuslar topilgan. Shuningdek bu yerdan yovvoyi hayvonlarning parchalangan va sindirilgan suyaklari ham topilgan.
Markaziy Farg’onadan bu davriga oid 100ga yaqin joydan makonlar topilgan. Ulardan Ittak qal’a, Sho‘rko‘l, Achchiko‘l, Yangiqadam, Bekobod, Zambor, Bosqumlar diqqatga sazovordir. U yerlardan har xil shaklda retushlangan va retushlanmagan nukleuslar, qirg’ichlar, paraqalar, mayda geometrik qurollar topilgan. Bu yerda ko‘proq mayda nukleuslar uchrab, yirik nukleuslar deyarli uchramaydi. Bu yerdan topilgan mehnat qurollari qora, yashil, jigarrang chaqmoqtosh, slanets va boshqa toshlardan yasalgan. Bu yodgorliklar ochiq joydagi makonlar bo‘lib, madaniy qatlamlar yo‘q. Tadqiqotchilar fikricha, Markaziy Farg’onadagi ilk va so‘nggi mezolit davri makonlar o‘sha vaqtning o‘zidayoq tashlab ketilgach, buzila boshlagan. Hozirda bu joylar keng qum barxanlari ostida qolgan. Lekin mezolit va neolit davrlarida bu yerlarda ko‘llar bo‘lgan. Ibtidoiy odamlar shu ko‘l sohillarda yashaganlar. Termachilik, ovchilik, baliqchilik bilan shug’ullanganlar.
Machay g’or makoni Mezolitning so‘nggi bosqichiga oid yodgorlik bo‘lib, u Hisor tizmasining Ketmonchopti tog’ining janubidan Machay daryosining o‘ng sohilidan topilgan.
G’or–makon ko‘p qatlamli bo‘lib, u yerdan ko‘p miqdorda tosh qurollari va oz miqdorda suyakdan yasalgan mehnat qurollar ham topilgan. Suyak qurollar 15 nusxada bo‘lib, ular bigiz, igna, so‘zan va boshqalardir. Tosh qurollardan har xil shakldagi nukleuslar, retushlangan va retushlanmagan paraqa va paraqachalar, tosh pichoqlar, arrasimon qurollar, keskich, ushatgich toshlar, nayza va o‘q uchlari, trapetsiyalar, sigmentlar va boshqa xil qurollar topilgan. Machay g’oridan topilgan qurollarning ishlanish texnikasi, katta kichikligi Machay g’orining madaniy qatlamlaridan antropologik materiallar – odam bosh suyaklari, tishi, jag’i va boshqa a’zolarining suyak qoldiqlari topilgan. Tadqiqotlar natijasida kalla suyaklarining biri ayol kishiga, biri erkak kishiga va uchinchisi yosh bolaga mansub ekanligi aniqlandi. Antropologik materiallarni chuqur o‘rganish asosida, ular yevropoid irqiga mansub deb topildi. Bu materiallar O‘zbekistonning eng qadimgi aholisini, uning tashqi qiyofalarini aniqlashda muhim manba bo‘lib xizmat qiladi.
G’orning madaniy qatlamlarini qazish jarayonida antropologik materiallar bilan bir qatorda xilma–xil hayvonlarning suyaklari – paleontologik materiallar ham topildi. Palezoolog B. Botirov Machay g’oridan 20 xildan ortiq hayvon suyaklarini topdi. Ular qizil bo‘ri, tulki, bars, moynali suvsar, quyon, jayra, olmaxon, dalasichqon, to‘ng’iz, Buxoro bug’usi, ayiq, echki, toshbaqa va boshqa yovvoyi hayvonlarga mansub bo‘lgan. Machayliklar asosan arhar va jayron ovlaganlar.
G’ordan hayvon suyaklarining topilishi bu yerda yashagan mezolit davri kishilari ovchilik va termachilik shug’ullanganliklarini bildiradi. Tadqiqotlar g’orning mil.av. YII – YI ming yilliklarga mansub ekanligini ko‘rsatdi.
Muallif: N.A. Egamberdieva.
