Munadarija
O’rta paleolit davri.
O‘rta tosh davri odamlari qumtosh yoki ohaktoshdan sharlar yasab, hayvonlarni ovlashda foydalanganlar. Ularni uzun tasma uchiga juft qilib bog’lab, hayvonlarni oyog’idan ilintirganlar.
O‘rta paleolit davri odamlari hayotida olov muhim o‘rinni egallagan. Ular hayvon go‘shtini gulxanda pishirib, iste’mol qilganlar, bu ularning jismoniy va aqliy rivojlanishida muhim rol oynagan. Shuningdek, olov ularni sovuqdan va yirtqich hayvonlardan himoya qilgan. Shu sabab olovni saqlash masalasi ko‘ndalang bo‘lgan. O‘rta paleolit davri yodgorliklarida ko‘plab gulxan qoldiqlari topilgan. Odamlar o‘tin bilan birgalikda hayvon suyaklarini ham yoqqanlar.
O‘rta paleolit davrida neandartal tipdagi odam yashagan. Bu davr odami dastlab Germaniyaning Neandertal qishlog’idan topilgani uchun ham shu nomni olgan. U ilk paleolit odamidan ancha farq qilgan. Uning boyi past peshonasi tor va nishab, qosh ustidagi suyaklari qalin , yonoq suyaklari chiqib ketgan , iyagi nihoyatda kichkina, tizzalari sal bukilgan, 2 oziq tishi bo‘rtib chiqqan, qo‘l panjalari kalta va yo‘g’on bo‘lgan. Bosh miyasining hajmi 1200-1400 sm ni tashkil etgan. Xudi shunday tipdagi odam 1938 yili A.P.Okladnikov tomonidan Teshiktosh g’oridan topilgan.
Ilmiy adabiyotlarda yuqori paleolit so‘nggi paleolit tuchunchasi bilan xam ishlatiladi. U 100—12 ming yilliklarni o‘z ichiga oladi. So‘nggi paleolit davrida ajdodlarimiz hayotida bir qator o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Asosiysi ajdodlarimiz hayotida urug’chilik tuzumi boshlandi. So‘nggi paleolit davrida hozirgi zamon odami qiyofasi o‘xshash—kromanyon odami yashagan. Kromanyon odami suyak qoldiqlari dastlab Frantsiyaning Kromanyon makonidan topilgani uchun shunday nom olgan. Olimlar bu davr odamini homo sapiens—aql-idrokli odam deb ham ataydilar.
Yuqori paleolit davri odamlari xo‘jaligining asosini ovchilik tashkil etgan. Retushlangan nukleuslar to‘g’ri pichoqsimon shaklga kirgan va yupqalashgan. Pichoqlar paydo bo‘lgan. Bu davrda eng muhim mehnat qurollari tosh kesgich va tosh qirg’ich bo‘lgan. Tosh kesgich qattiq materiallarni ishlashda foydalanilgan
Yuqori paleolit davri odamlarining xo‘jaligi o‘zlashtiruvchi xo‘jalik bo‘lib, uning asosini ovchilik tashkil etgan. Asosan bug’u, yovvoyi ot, sirtlon, arxar, qulon, tuya kabi yirik hayonlar ovlangan. Daraxt mevalarini, don va ildizmevali o‘simliklarni terib, ovqat sifatida ishlatish ham keng tarqalgan.
Shuningdek, baliqchilikning dastlabki kurtaklari paydo bo‘lgan.
Insonlar tomonidan qachon olovdan foydalanilganliklari haqida ma’lumotlar yo‘q. Lekin tadqiqotlar natijasida 250 000 ming yil ilgarigi insonlar tomonidan o‘zlashtirilgan g‘orlardan ovqat qoldiqlari topilgan. 50 000 ilgari olov ichida qolgan g‘or izlari topilgan.
So‘nggi paleolit davrida qarindosh urug’chilik va oila munosabatlarining tartibga solinishi natijasida kishilarning jismoniy va aqliy rivojlanishida o‘zgarishlar yuz berdi. Insonlarning tashqi ko‘rinishida o‘zgarish yuz berishi bilan birga ularning tabiiy –geografik sharoitga moslashishi natijasida irqlar vujudga keldi. Yevropoid, mongoloid, negroid. Yevropoid irqi fanda kromonon odami nomini olgan. O‘zbekistonning ham Samarqand makonidan kromonon odamning qoldiqlari topilgan.
Yuqori paleolit davrida yuz bergan muhim o‘zgarishlardan yana biri, bu san’atning kelib chiqishidir. San’atning vujudga kelishi o‘sha davr odamlarining diniy qarashlari bilan bog’liq bo‘lsa-da, ular qoldirgan haykalchalar va qoya tosh suratlari o‘sha davr ijtimoiy hayoti haqida bizga ko‘p ma’lumot beradi.O‘rta Osiyoning ko‘pchilik joyidan qoyatosh suratlari topilgan. Jumladan; Zarautsoy, Xurtakasoy, Bichikchashma, Sariyoz va boshqalar. Ularda karkidonlar, mamontlar, odam, ot, buqa, it, tulki, jayron, tog’ echkisi, o‘q yoylarning tasvirlari bor.
Fransiyadagi Kro-Manon g‘oridan 1868 yilda topilganligi sababli shu nomni olgan.
Paleolit davri oid tosh ustaxonalari Navoiy viloyati Navoiy tumanida Uchtut, Ijond va Vaush degan joylaridan topilgan.
Uchtut yodgorligi Uchtut qishlog’i yaqinida joylashgan. Yodgorlik 1958 yili arxeolog X.Muhammedov tomonidan topilgan.Keyingi yillarda uni T.Mirsoatov keng ko‘lamda o‘rgandi. Bu yodgorlik tosh davrining turli davrlariga oid bo‘lib, asosan neolit davri topilmalari yig’ib olingan. Neolit davri bu yerda shaxta usubida tosh qazib olganlar.
Tosh ustaxonalari Zarafshonning qadimgi irmoqlari, Oxargaron daryosi boylarida ham mavjudligi qayd qilingan. Ular arxeolog T.Mirsoatov tomonidan o‘rganilgan.
2008 yilda arxeologlar janubi-g‘arbiy Germaniyada 5 ta teshikchasi bor suyakdan ishlangan nay qoldig‘ini topishgan. Tadqiqot jarayonidau 35 000 yillik tarixga ega ekanligi aniqlandi.
Chaqmoqtosh konlari va ustaxonalarini keng tadqiq qilish ibtidoiy madaniyati tarixni o‘rganshda muxim manba sanaladi.
Yuqori paleolit davriga oid yodgorliklar kam topilganinga qaramasdan, ulardagi madaniy qatlamlarning yaxshi saqlanishi yuqori paleolit davri taraqqiyotining o‘ziga xos tomonlari ochishga imkon berdi. Hozirgi kunda O‘rta Osiyoda yuqori paleolit davriga oid 30 ortiq yodgorlik topib o‘rganilgan bo‘lsa, shulardan 10 tasi O‘zbekistondan topilgan. Ulardan Zarafshon voxasida topilgan Samarqand, Siyobcha, Xo‘jamazgil makonlari yaxshi o‘rganilgan. Ko‘lbuloq Bo‘zsuv, Takalisoy, Tuyabo‘g’iz makonlaridan ham yuqori paleolit davri izlari topilgan.
Muallif: N.A. Egamberdieva.
